Coś o religii i jej początkach...

Animizm

Animizm jest zaliczany przez wielu badaczy do religii pierwotnych tj. wierzeń i praktyk o charakterze religijnym powstałych najwcześniej w toku rozwoju ludzkości. Czynności tego typu utrwalały w okresie prehistorycznym, a pozostałości po nich przetrwały w kulturach społeczeństw pierwotnych. Znajomość praktyk religii pierwotnych, w tym animizmu, daje wgląd w ewolucję znaczeń i wymiarów religijnych praktyk człowieka. Należy pamiętać, że niemal w każdym systemie religijnym, nawet współczesnym, pojawiają się elementy wierzeń pierwotnych, odwołujących się m.in. do zasady ożywienia przyrody, kultu przodków itp.

Definicja animizmu

Termin animizm został użyty po raz pierwszy na gruncie medycyny przez G. E. Stahla (1737) i oznaczał substancję życiową. Animizm to w religioznawstwie wiara w duszę i duchy; przypisywanie duszy ludziom, zwierzętom, roślinom, a nawet przedmiotom martwym. Jest to również teoria powstała w latach 70.XIX w. (E.B. Tylor), spopularyzowana przez ewolucjonistyczną szkołę w religioznawstwie, według której wiara w duchy jest niezbędnym minimum do powstania religii. Współcześnie animizm jest uważany za typowy składnik (oprócz fetyszyzmu, totemizmu, kultu przodków i in.) religii ludów niecywilizowanych (religie plemienne Azji, Afryki, Ameryki, Australii i Oceanii).

Teorie na temat powstania i znaczenia animizmu

Według zwolenników teorii animistycznej pierwszą formą religii był właśnie on.

Największym propagatorem tej teorii był E.B Tyrol. Jako jeden z najbardziej znanych ówczesnych badaczy, w swej dwutomowej pracy Primitive Culture. Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art and Custom (1871) oprócz podania pierwszej naukowej definicji kultury, zawarł szerokie i bogato dokumentowane materiałem dowodowym rozważania dotyczące genezy i etapów rozwoju religii. Wysnuł hipotezę na temat animizmu, który wyjaśniał jako „naukę o duszach, czyli istotach nadprzyrodzonych, w ogólności”. Miał się on dzielić na dwie kategorie: pierwsza miała dotyczyć dusz osobników istniejących po śmierci ich ciała, druga miała zajmować się duszami osób, które mogą przerodzić się w bóstwa. Tylor uważał animizm za formę religii naturalnej, ponieważ twierdził, że ten system wierzeń swoje początki wziął ze spontanicznej refleksji człowieka na temat jego miejsca i roli w świecie, które rodziły się na podstawie obserwacji takich zjawisk jak sen, marzenia, śmierć, a więc stany istnienia charakteryzujące się ambiwalencją, granicznością i niewytłumaczalnością. Z takich rozważań człowiek miał dojść do wiary w istnienie czegoś zasadniczo odmiennego od materialnych bytów, mianowicie do obecności w świecie pierwiastka niematerialnego, duszy i duchów właśnie. Tak więc dla zdobycia władzy nad światem człowiek musiał go najpierw jakoś zracjonalizować, a potem opanować umysłowo przez wytłumaczenie sobie jego dialektycznej bodowy i wzajemnych relacji pomiędzy bytami nie- i materialnymi. Co więcej wiara w trwanie duszy nawet po śmierci materialnej powłoki dawały człowiekowi nadzieję na lepszą przyszłość, nawet po odejściu z rzeczywistego świata.

Teorię konkurencyjną, co do znaczenia i genezy animizmu wysnuli badacze kręgu marksistowskiego. Uważali oni, że to głównie typ prowadzonej gospodarki o profilu zbieracko-łowieckim w organizacji rodowo-pleminnej spowodowały wykształcenie się wiary w duchowość świata. Chcieli oni traktować animizm bardziej jako system wiedzy ludów pierwotnych, niż jako system wierzeń. Animizm wyjaśniał ich zdaniem system społeczny panujący w danej grupie, jej profil gospodarczo-ekonomiczny, ukazując źródła bogactwa społeczności oraz ukazywał formy instytucjonalnego życia grupy. Najważniejszą funkcją animizmu było dostarczanie grupie praktycznych wskazówek, jak postępować, by żyło się dobrze. Animizm traktuje się więc tu całościowo, jako rodzaj światopoglądu wyznawanego przez daną grupę o określonej specyfice.

Główne założenia i wyznaczniki

Ze względu na treść doktryn religijnych religie świata dzieli się na te objawione (chrześcijaństwo, islam, judaizm); przejściowe (np. sikhowie); etyczne (np. hinduizm, konfucjanizm) czy politeistyczne, do których zalicza się właśnie animizm.

Etymologia nazwy animizmu wywodzona jest od łacińskiego terminu anima, który oznacza duszę, tchnienie. Jest to istota wszystkich wierzeń animistycznych, ponieważ ich głównym założeniem jest wiara w wszechobecność duchów i dusz zmarłych przodków w całej przyrodzie, a przez to i jej ożywieniu. Animiści przypisują duszę wszystkim elementom świata ożywionego jak i nieożywionego (w tym minerałom, kamieniom).

Animizm należy do religii niepiśmiennych, a co za tym idzie nie ma skodyfikowanych form kanonicznych, doktrynalnych, teologicznych. Przez fakt braku pisma, w wielu obszarach został on wyparty przez inne systemy religijne.

Fakt posiadania duszy i to, że wszystko w świecie ją ma są rudymentarnymi podstawami wierzeń animistów. Dusza wskazuje na to, że życie ma swój głęboki, ukryty sens, że każdy ma jakieś zadanie do wykonania, że nic nie jest bezcelowe. Dzięki duchowości świat przeniknięty jest rodzajem pozytywnej energii, która ma moc dokonywania zmian i przeobrażeń w nim. Uważa się, że znaczna część tabuicznych systemów zakazów i nakazów wywodzi się wprost z praktyk animistycznych.

W animizmie ważną funkcję i znaczenie przypisywano pośrednikom tzw. szamanom, którzy mieli moc wpływania i pośredniczenia pomiędzy światem rzeczywistym wyznawców tym duchowym.

Liczebność wyznawców i miejsca występowania praktyk animistycznych

Szacuje się, że praktyki animistyczne w czystej postaci po dzień dzisiejszy praktykuje i podtrzymuje około 100 milionów ludzi, a około 300 milionów łączy ten typ wierzeń z innymi systemami religijnymi. Animizm zajmuje zatem czwarte miejsce wśród religii światowych z największą liczbą wyznawców, wyprzedzając w tym miejscy nawet buddyzm.

Szacuje się, że wielkie skupiska wyznawców religii animistycznych znajdują się w Ameryce Łacińskiej, Afryce (ok. 80 mln.), Azji oraz Oceanii (ok. 20 mln.). Tamtejsza ludność, choć często ochrzczona w obrządku chrześcijańskim, w życiu prywatnym dalej kontynuuje praktyki animistyczne. Przez tą sytuację jest bardzo trudno ustalić faktyczną liczbę wyznawców tej religii. Inni uważają, że praktycznie cały świat jest przepełniony pozostałościami praktyk animistycznych, ponieważ już sama wiara w duchy, dusze i ich relacje i wpływ, jaki wywierają na świat istot żywych, jest wystarczającym warunkiem do stwierdzenia praktyk animistycznych. Tak więc można zasugerować tezę, że animizm jest na całym świecie w dalszym ciągu popularną formą wierzeń. Co więcej bardzo często przeżytki animizmu funkcjonują w niejawny sposób w największych religiach świta, nawet w chrześcijaństwie (np. obrzędy związane ze zmarłymi).